De oorlog in Oekraïne heeft naast een humanitaire catastrofe een kenniscrisis tot gevolg nu honderdduizenden wetenschappers en studenten op de vlucht zijn. Wat kunnen wij doen om bedreigde academische gemeenschappen te ondersteunen? Kijkend naar de geschiedenis pleiten Ellen Rutten en Dorine Schellens voor investeringen in internationale netwerken en infrastructuur.
Sinds het begin van de Russische invasie van Oekraïne op 24 februari 2022 zijn ca. 7,3 miljoen Oekraïners hun land ontvlucht volgens de meest recente statistieken van VN-Vluchtelingenorganisatie UNHCR. In het land zelf zijn ruim 7 miljoen mensen ontheemd. Onder hen bevinden zich honderdduizenden studenten en wetenschappers die hun studie en werk niet of nauwelijks kunnen voortzetten. Het Oekraïense Ministerie van Onderwijs en Wetenschap meldt dat 1,972 onderwijs- en kennisinstellingen door de oorlog zwaar beschadigd of vernietigd zijn.
Daarnaast vindt in Belarus en Rusland een exodus van kritische stemmen in de wetenschap en culturele sector plaats. Dit proces is door de harde onderdrukking van protesten in Belarus sinds 2020 en de recent sterk toegenomen repressie in Rusland in een stroomversnelling geraakt.
Diasporanetwerken in historisch perspectief
De gedwongen emigratie van intellectuelen als gevolg van oorlog en onderdrukking herinnert aan eerdere grootschalige kennisvluchten in de 20ste eeuw. Zo deed het geweld van de Russische burgeroorlog tussen 1917 en 1922 een groot deel van de intelligentsia uit deze regio op de vlucht slaan. Steden als Praag, Berlijn, Vilnius en Krakau ontwikkelden zich in de jaren 1920 en 1930 tot belangrijke centra voor de Oekraïense, Belarussische en Russische diaspora. Ook nu spelen deze plaatsen een grote rol in de opvang van vluchtelingen en politieke migranten uit deze drie landen. Het verleden raakt hier direct aan het heden.
Bestuderen we diasporabewegingen vanuit een historisch-cultureel perspectief, dan springt het belang van investeringen in netwerken in het oog die ondersteuning kunnen bieden in tijden waarin officiële academische infrastructuren wegvallen. Met het woord ‘investering’ doelen we niet alleen op het financiële aspect – dat hard nodig is – maar ook op de minstens zo belangrijke onderlinge solidariteit met academische gemeenschappen in nood. Want toegang krijgen tot intellectuele, maar ook sociale en culturele voorzieningen in een ander land is moeilijk. Diasporabewegingen gaan om deze reden gepaard met het ontstaan van nieuwe, in eerste instantie vaak informele netwerken. Zij vangen vluchtelingen en migranten op, creëren culturele centra en stichten soms zelfs nieuwe universiteiten. In 1921 richtte de Oekraïense diaspora bijvoorbeeld de Ukrainian Free University op in Wenen. Deze universiteit, die een aantal maanden na haar oprichting naar Praag verhuisde en zich sinds 1945 in München bevindt, is inmiddels uitgegroeid tot een gerenommeerde particuliere universiteit. Van deze historische voorbeelden kunnen en moeten we iets leren voor het heden.
Een mentornetwerk voor studenten en wetenschappers in nood
Eind februari 2022 begonnen we samen met internationale collega’s met het opzetten van een mentornetwerk voor studenten, wetenschappers en mensen uit de culturele sector, onder wie kunstenaars, filmmakers en schrijvers, die door de oorlog in Oekraïne geraakt zijn. Het programma richt zich in de eerste plaats op de Oekraïense intelligentsia die door de oorlog het zwaarst getroffen is en in de tweede en derde plaats op kritische stemmen in Belarus en Rusland die als gevolg van repressiemaatregelen in gevaar zijn of het land hebben moeten verlaten. Het netwerk koppelt hen aan een internationale mentor om mogelijkheden voor samenwerking, studie- of werkplekken te verkennen. Dit gebeurt op basis van een uitgebreide database waarin naast noodinformatie en accommodatiemogelijkheden ook fellowships en vacatures te vinden zijn die op dit moment internationaal worden aangeboden. Het netwerk bestaat inmiddels uit ruim 225 deelnemers en evenzoveel internationale mentoren.
Een nieuwe Europese universiteit
Het mentornetwerk waar wij ons allebei voor inzetten maakt deel uit van een breder academisch project. Sinds 2020 pleit Ellen Rutten samen met collega’s elders uit Europa voor de oprichting van een nieuwe universiteit, met Riga als mogelijke standplaats. The University of New Europe (UNE) is een instituut in wording dat zich zal richten op de grote crises in Europa: gezondheid, klimaat, migratie, populisme en oorlog. Ten minste de helft van de student- en stafplekken zal worden ingeruimd voor onderzoekers, kunstenaars en vrijdenkers uit landen waar de academische vrijheid in het geding is, door onderdrukking of oorlogsgeweld. De lobby voor UNE startte in de zomer van 2021 in reactie op snel toenemende politieke repressies in Belarus en Rusland en is door de oorlog in een hogere versnelling geraakt.
Wat kunnen we verbeteren?
De internationale reactie op het oorlogsgeweld in Oekraïne laat zien dat landen in staat zijn om binnen korte tijd noodvoorzieningen aan te bieden en universiteiten middelen kunnen inzetten om werk- en studieplekken ter beschikking te stellen. Maar er is nog veel werk te verrichten. Zo zouden wetenschappelijke en culturele instellingen gebaat zijn bij permanente institutionele aanspreekpunten voor wetenschappers en studenten die door oorlogsgeweld of politieke repressie zijn getroffen – niet alleen uit Oekraïne, Belarus en Rusland, maar globaal. Ook financiële investeringen in studie- en werkplekken door overheden en wetenschappelijke instellingen en het creëren van structurele databases met noodinformatie en financieringsmogelijkheden voor risicogroepen binnen de academie en culturele sector zijn van groot belang. Daarnaast is het aanbieden van mentorschappen door universiteiten een relatief eenvoudige, maar tegelijkertijd enorm belangrijke investering om nu en in de toekomst steun te bieden aan academische gemeenschappen in nood en ervoor te zorgen dat de uitwisseling van kennis mogelijk blijft in tijden waarin officiële infrastructuren wegvallen.
Wil je ons netwerk voor studenten, wetenschappers en mensen in de culturele sector in nood als mentor ondersteunen? Neem contact met ons op via universityofneweurope@protonmail.com. Om je aan te melden als mentor volstaat het om je naam en vakgebied of expertise te noemen.
Ellen Rutten is hoogleraar Slavische talen en culturen aan de Universiteit van Amsterdam en hoofdredacteur van het wetenschappelijke tijdschrift Russian Literature. In haar onderzoek houdt ze zich bezig met hedendaagse Russische en Oost-Europese literatuur en kunst, social media en protestculturen.
Dorine Schellens is universitair docent aan de Universiteit Leiden met een focus op Duitstalige en Russische literatuur en cultuur. Haar onderzoek richt zich op transnationale kunstenaarsnetwerken tijdens de Koude Oorlog, hedendaagse Russische protestliteratuur en cultuurtheorie