Het blijft voor historici moeilijk om nieuwe wetenschappelijke kennis aan een groot publiek over te dragen, zeker als het over de Middeleeuwen gaat. De tentoonstelling Crossroads. Reizen door de Middeleeuwen in het Allard Pierson Museum laat zien hoe belangrijk nieuwe presentatietechnieken zijn en reflecteert zo op de rol van academicus en museum.
“O, dat verbaast me niets”, reageert historicus Peter Heather in het NRC Handelsblad op de vraag wat hij er nou van vindt dat het grote publiek de vroege Middeleeuwen associeert met ellende en modder. “Academici zien pas sinds de jaren zestig deze periode niet langer als duistere tijd. Het duurt altijd lang voordat nieuwe denkbeelden via schoolboeken tot het grote publiek doordringen.”[1]
Ook tijdens de opening van de tentoonstelling Crossroads merkte Heather op dat het beeld van de ‘donkere eeuwen’ stug blijft hangen. Nog steeds spreken veel historische educatieve platformen over een periode van achteruitgang of stilstand. Een populaire serie zoals Game of Thrones verandert, afgezien van een aantal draken, weinig aan het bestaande beeld. Maar ook het Rijksmuseum, dat zich profileert als het instituut voor Nederlandse geschiedenis, draagt hier aan bij. Met als motto “gevoel van schoonheid en besef van tijd” bevindt de middeleeuwse collectie van het museum zich in donkergrijs geschilderde kerkerachtige ruimten.[2] Het is esthetisch prachtig, maar niet verantwoord. Het vooroordeel van de bezoeker wordt immers bevestigd: donkerte!
In Folia geeft Allard Pierson conservator Marieke van den Doel aan dat de tentoonstelling wil “afrekenen met de clichés over de Middeleeuwen.”[3] Ook binnen de mediëvistiek klinkt er een steeds luidere roep dat er iets radicaal moet veranderen in de manier waarop de wetenschap een groot publiek bedient. Richard Utz gaat er in zijn boek Medievalism: A Manifesto (2017) terecht met gestrekt been in door te stellen dat wetenschappers niet alleen onderzoekers zijn, maar ook vertalers en onderhandelaars. Ze moeten het publiek opzoeken en hun kennis op een aantrekkelijke manier overdragen.[4]
Crossroads heeft in ieder geval een missie, en richt zich op drie grote overkoepelende thema’s: ‘diversiteit’, ‘connectiviteit’ en ‘mobiliteit’. Op deze manier komen ook migratie en identiteit aan de orde. Actueel dus, maar door het als universele onderwerpen te benaderen voelt het nergens geforceerd aan. In een Discovery Channel-achtig introductiefilmpje, waarin een donderende stem vertelt over spannende reizen, ontmoetingen en uitwisselingen in een lastige periode, schieten de objecten voorbij. “We ontmoeten elkaar op de Crossroads”, is de letterlijke boodschap. Niet alleen roept het filmpje spanning op, ook legt het precies de kern van de tentoonstelling uit. Diverse culturen in de vroege Middeleeuwen krijgen de aandacht, maar het draait om de ontdekkingsdrang, ontwikkeling in wetenschap en geloof, handel en uitwisseling. De voorwerpen en personages – van pelgrims tot wetenschappers – worden daarbij ingezet om die uitwisseling en ontwikkelingen te traceren. Van groot belang is ook de geografische blik, die zich net zo goed richt op het Midden-Oosten, Oost-Europa en Scandinavië als op West-Europa.[5]
Dit verhaal is wel vaker verteld, maar helaas vaak weinig succesvol. Crossroads lukt het echter wél. Dat komt doordat de tentoonstelling durft te experimenteren, en hele doordachte keuzes maakt. Is zo’n introductiefilm nodig? Ja, zullen de conservatoren terecht hebben gedacht, wel als je een groot publiek wilt boeien. En zo zie je op de begeleidende tekst bij een Arabisch kledingstuk uit de zevende eeuw wordt vermeld dat we het hier eigenlijk over een soort merkkleding hebben. Verschillende historische figuren worden door mooie digitale animaties tot leven gebracht. Jonge kinderen krijgen het verhaal te horen van Abul-Abbas, de olifant die door Harun-al-Rashid aan Karel de Grote werd gestuurd en overleed aan een longontsteking toen hij in de Rijn had gezwommen. “Vreemd dat zijn geboorteplaats Bagdad niet op deze kaart staat”, krijgen de leerlingen mee.[6]
Het is op deze manier dat Crossroads op innovatieve wijze heel informatief is en tegelijkertijd (impliciet) vooroordelen over de vroege Middeleeuwen ontkracht. Indrukwekkend zijn de holografische installatie over een grafzwaard en vooral de zogenaamde Cross-culture timeline. Met een tablet kan worden gespeeld met tijd en objecten, verschillende geografische en informatieve niveaus, en 3D reconstructies. Dit alles vergt overigens nog flink wat restjes van de spanningsboog van de bezoeker, maar is vernieuwend: laat de bezoeker zelf maar experimenteren met de eindeloze dwarsverbanden.
Crossroads gaat dus niet voor de makkelijke weg en kostte ongetwijfeld een flinke duit, maar dat levert pure winst op. De laatste hoofdstukken in een overigens inhoudelijk sterke catalogus blikken terug op de totstandkoming van de tentoonstelling. Over hoe museumpresentaties vaak tekortkomen, hoe lastig Crossroads het hiermee gehad heeft, waarom ze het wel deden om de bezoeker “aanleiding te geven om een eigen narratief te creëren.”[7] Het is boeiend om te lezen hoe de curatoren ook zichzelf een spiegel voorhouden.
Behalve dat Crossroads dus laat zien dat de vroege Middeleeuwen een periode van belang is, toont deze dus ook aan hoe de historische wetenschap zich kan presenteren. Vooral voor Mediëvisten, die toch traditioneel met vooroordelen te maken hebben, is de tentoonstelling een goede manier om te zien hoe vanuit het publiek wordt gedacht, zonder concessies te doen met betrekking tot de inhoud. Hopelijk volgt er nog wel een mooie website – en niet één binnen het beperkte universiteitsformat – die ervoor zorgt dat dit licht ook na de tentoonstelling op deze onderwerpen blijft schijnen.
Nathan van Kleij is promovendus geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Zijn onderzoek richt zich op laatmiddeleeuwse steden, in het bijzonder op stadhuizen en rechtszalen.
[1] ‘De donkere Middeleeuwen waren niet donker’, NRC Handelsblad (1 oktober 2017) https://www.nrc.nl/nieuws/2017/10/01/de-wereld-is-gebouwd-op-de-middeleeuwen-13285406-a1575553
[2] https://www.rijksmuseum.nl/nl/downloads/160254e8-c583-4cac-ba59-92c1a019894c/Gevoel-voor-schoonheid-en-besef-van-tijd_.pdf
[3] ‘Allard Pierson Museum wil afrekenen met clichés over middeleeuwen’, Folia (13 september 2017)
http://www.folia.nl/actueel/114312/allard-pierson-museum-wil-afrekenen-met-cliches-over-middeleeuwen
[4] R. Utz, Medievalism: A Manifesto (Kalamazoo 2017).
[5] Crossroads is opgezet door het internationale en interdisciplinaire netwerk Connecting Early-Medieval European Collections (CEMEC).
[6] Op stap met Abul-Abbas, Allard Pierson Museum (2017).
[7] W. Hupperetz,’ De museale presentatie van de vroege middeleeuwen’, in: M. Bormpoudaki e.a. (red.), Crossroads. Reizen door de Middeleeuwen, 3000-1000 n.Chr (Zwolle 2017).