Leuk of niet, op internet is de grootste historische onzin te vinden. Maar zulke onwaarheden worden pas echt problematisch wanneer toonaangevende media ze voor waar verklaren. Zeker als het gaat om een gevoelig onderwerp als het slavernijverleden, dat inzet is van een heftig politiek debat.
Terwijl in Dokkum de jaarlijkse Sinterklaasintocht gaande was en enkele bussen met anti-Zwarte Piet-activisten door de politie huiswaarts werden gestuurd, deelde Forum voor Democratie-voorman Thierry Baudet een artikel op zijn Twitter-tijdlijn onder de kop: “‘Meer Europese slaven in Noord-Afrika dan zwarte slaven in de VS’”. Het bericht vond gretig gehoor onder Baudets volgers. Naast vele retweets en likes stonden de reacties bol van twijfelachtige historische en politiek-geïnspireerde claims. Zo werd bijvoorbeeld beweerd dat er vandaag de dag geen nazaten van slaafgemaakten in Noord-Afrika zijn omdat moslims hun slaven standaard gecastreerd zouden hebben. Ook zou het door Baudet geciteerde ‘feit’ afstammelingen van zwarte slaafgemaakten het zogenaamde monopolie op slachtofferschap ontnemen. Oftewel: zwarte medemensen moeten niet zeuren over het slavernijverleden.
Niks nieuws onder de zon, denkt u wellicht. Baudets tweet en de respons daarop vormen onderdeel van een wijdverspreid en bekend fenomeen.[1] In een tijd waarin zogeheten ‘nepnieuws’ de uitkomst van verkiezingen beïnvloedt en groepen in de samenleving tegen elkaar opzet, gooit ook de verspreiding van nepgeschiedenis – gefabriceerde, verdraaide of ongefundeerde historische feiten en uitspraken – een fikse scheut olie op het vuur van toch al oververhitte publieke debatten. Het door Baudet gedeelde stuk, een in juli 2016 verschenen aflevering in de rubriek ‘NRC checkt’, refereert hier expliciet naar. Het artikel begint met de waarneming dat het aantal Europese en Afrikaanse slaafgemaakten veelvuldig ingezet wordt in online discussies omtrent politiegeweld tegen Afro-Amerikanen en interpretaties van Zwarte Piet: “[s]ommigen zeggen dat zwarte mensen zich niet een slachtofferrol moeten aanmeten, en dat blanke Europeanen in het verleden net zo goed onderworpen zijn geweest aan slavernij.”
De bewuste factcheck betrof een bewering van de conservatieve Amerikaanse econoom Thomas Sowell, die in een polemisch stuk stelde: “Just as Europeans enslaved Africans, North Africans enslaved Europeans — more Europeans than there were Africans enslaved in the United States and in the 13 colonies from which it was formed”. De check van deze uitspraak was zowel welkom als uiterst belangrijk. Anders dan bij memes, blogs, of obscure websites waarvan de betrouwbaarheid moeilijk te achterhalen valt, kunnen dagbladen als NRC autoriteit aan dit soort uitspraken verlenen door ze als waar te beoordelen. Media hebben dan ook de verantwoordelijkheid om zorgvuldig met dit soort factchecks om te gaan en ze gedegen uit te voeren. Helaas was dat hier geenszins het geval. Na een uiterst rammelende uiteenzetting concludeerde NRC-redacteur Wim Brummelman dat “alle betrouwbare studies bevestigen wat schrijver en econoom Thomas Sowell stelde: er waren meer Europese slaven in Noord-Afrika, dan zwarte slaven in de VS”. De impliciete conclusie voor velen die dit artikel deelden is dat het dus wel meeviel met de slavernij in Amerika.
De conclusie van de check is echter pertinent onjuist. Waar wringt de schoen? Sowell heeft het volgens NRC over het aantal Afrikaanse slaafgemaakten dat werd verscheept naar de Verenigde Staten (en daarvoor de dertien koloniën). Volgens cijfers van de Trans-Atlantic Slave Trade Database zijn er tussen 1626 en 1875 naar schatting ruim 472.000 Afrikaanse mensen naar het grondgebied van de Verenigde Staten getransporteerd. Van hen kwamen er bijna 389.000 levend aan. Dit laatste cijfer hanteert NRC. Maar vervolgens trekt de krant op basis van dit cijfer conclusies over het totale aantal “zwarte slaven in de VS”.
Het totale aantal “zwarte slaven in de VS” was echter veel hoger. Miljoenen mensen zijn in de Verenigde Staten in slavernij geboren. Verder zijn er ook slaafgemaakten vanuit de Caraïben naar het noorden gehaald. Alleen al aan de vooravond van de afschaffing van de slavernij in de Verenigde staten in 1865 werden er haast vier miljoen Afrikaans-Amerikaanse slaafgemaakten geteld.[2] Zet dat af tegen de geschatte 1 tot 1,25 miljoen Europese slaafgemaakten die tussen 1530 en 1780 in Noord-Afrika verbleven [3] en het mag duidelijk zijn dat de conclusie “er waren meer Europese slaven in Noord-Afrika, dan zwarte slaven in de VS” helemaal niet klopt.
Wij schreven hier in juli 2016 een brief over, inclusief berekeningen waarin we aantoonden dat de factcheck niet klopte. We drongen er bij NRC op aan de check zowel online als op papier te rectificeren, en voorspelden: “zoals u zelf in het artikel al constateert, worden verhalen als die van Sowell jarenlang op het internet gedeeld. Dat zal met dit NRC-stuk ook gebeuren.” De krant weigerde desondanks het stuk te rectificeren, en heeft ook niet de check opnieuw uitgevoerd zoals het later bij een ander onderwerp wel heeft gedaan. NRC heeft enkel een verkorte versie van onze brief geplaatst. In het online stuk heeft het de uitspraak bovendien nog steeds zwart op wit als ‘waar’ bevestigd. De krant geeft hiermee gewicht aan een uitspraak die politiek wordt ingezet om afstammelingen van Afrikaanse slaafgemaakten het zwijgen op te leggen. Zoals onlangs opnieuw is gebleken, heeft enkel een link naar onze brief nauwelijks effect.
Menselijk leed is niet enkel in cijfers uit te drukken, en ook de indringende invloed die het slavernijverleden nog steeds heeft op onze maatschappij is niet in een simpele som uit te werken. Alle vormen van slavernij zijn verschrikkelijk en de ene vorm van ellende, uitbuiting en slachtofferschap doet niets af aan een andere. Maar als er in serieuze kranten dan toch op basis van cijfers gesproken wordt over (al dan niet misplaatst) slachtofferschap van afstammelingen van Afrikaanse slaafgemaakten, dan is het essentieel dat die cijfers kloppen. Zeker bij een dergelijk belangrijk historisch onderwerp dat direct in verband gebracht kan worden met hedendaagse ongelijkheid, achtergesteldheid en racisme. En al helemaal in een tijd waarin ‘fake news’ daadwerkelijk impact blijkt te hebben, is het de verantwoordelijkheid van dagbladen en andere toonaangevende media om juiste informatie te verspreiden, zorgvuldig onderzoek te doen, en artikelen die fundamenteel niet kloppen te rectificeren.
We roepen NRC daarom nogmaals op het bewuste artikel te corrigeren. Daarnaast vragen we politici om hun verantwoordelijk te nemen waar het gaat om historisch onjuiste en politiek gevoelige claims.
Update: NRC heeft op 7 december 2017 naar aanleiding van dit artikel de conclusie van de factcheck in een naschrift bij het artikel herzien. Tevens heeft de ombudsman van de krant zich op 9 december 2017 uitgesproken over deze zaak en gesteld dat het ’terecht’ was dat de factcheck nu wel door de krant werd gecorrigeerd.
Niels Mathijssen is historicus en journalist. Hij publiceert over geschiedenis op onder andere de Correspondent en in De Groene Amsterdammer.
Guido van Meersbergen is postdoctoraal onderzoeker aan The University of Warwick. Hij geeft college in vroegmoderne wereldgeschiedenis en doet onderzoek naar handel en diplomatie in Azië. Je kunt hem vinden op Twitter.
Suze Zijlstra is universitair docent maritieme geschiedenis aan de Universiteit Leiden. Haar onderzoek richt zich op kolonisatie in zeventiende-eeuws Amerika, met speciale aandacht voor de ontwikkeling van Suriname en Nieuw-Nederland/New York.
[1] Zie meest recent de internationale reactie op Donald Trumps retweet van een anti-moslim video: https://nos.nl/artikel/2205150-trump-trapt-in-nepnieuws-en-retweet-nederlandse-anti-moslim-video.html
[2] Cijfers gevonden via the United States Census Bureau, ‘Census of Population and Housing, 1860’, https://www.census.gov/prod/www/decennial.html. Zie over deze census ook: https://en.wikipedia.org/wiki/1860_United_States_Census
[3] EDIT: Anders dan in het geval van de transatlantische slavenhandel zijn er wat betreft Europese slaafgemaakten in Noord-Afrika geen precieze cijfers voorhanden. De meest gebruikte ruime schatting (die NRC hanteert) is die van Robert C. Davis, wiens methodologie echter niet onomstreden is. Lees hierover hier meer. Ten tweede: zoals in het NRC artikel correct wordt aangegeven is het aantal verscheepte Afrikaanse mensen naar de VS een klein onderdeel van het totaal aantal verscheepte Afrikanen naar Amerika (noord en zuid). In totaal is een geschatte 12,5 miljoen mensen ingescheept. Zie hierover de Trans-Atlantic Slave Trade Database.