Nederlandse politici refereren nu en dan aan de oudheid. Dergelijke verwijzingen moeten we met argusogen bekijken, stelt Kim Beerden. Zeker nu de ‘alt-right’ beweging in de Verenigde Staten actief een bepaald beeld van de oudheid uitdraagt en daar haar beweging mee tracht te legitimeren en onderbouwen.
Steve Bannon leest graag Marcus Aurelius. De klassieke oudheid is al vanaf de onafhankelijkheidstrijd een geliefd referentiepunt voor Amerikanen maar functioneert inmiddels ook als ijkpunt voor de ‘alt-right’-beweging – en haar ideoloog Bannon.[1] Dat wil zeggen, alt-right heeft wel een zeer bepaald beeld van de oudheid: zij zien de oudheid als de ‘bakermat van onze Westerse beschaving en cultuur’ en dan specifiek een witte patriarchale cultuur.[2] Analyse van het wat en waarom van deze visie op de oudheid staat centraal in het recent verschenen boek over racisme en misogynie van Dr. Donna Zuckerberg, Not all dead white men. Ik lichtte hierboven al één van haar politiek getinte voorbeelden uit: veel alt-right-aanhangers hebben een speciale interesse voor de stoïsche Romeinse keizer Marcus Aurelius.[3] Deze keizer, die tot de verbeelding van alt-right spreekt omdat hij het summum van een machtig man was, schreef de Meditaties. Zuckerberg betoogt dat alt-right zich dit werk toe-eigent als praktisch ‘zelfverbeteringsboek’ voor mannen.[4] (Witte) mannen zouden rationeler zijn dan vrouwen en zouden zich hier, met behulp van de Meditaties, nog verder in kunnen bekwamen. Als gevolg hiervan zijn zaken als het vrouwenstemrecht, seksuele vrijheid en keuzes over voortplanting volgens hen een slecht idee.[5] Immers, hoe zouden vrouwen hierover zelf kunnen beslissen als het ze aan voldoende ratio ontbreekt? Dat recht zou bij mannen moeten liggen. Door het werk op deze manier te interpreteren bevestigt en voedt het werk van Marcus Aurelius nu het wereldbeeld van alt-right.
.jpg){kind=link}
Hier houdt het niet op: de oudheid wordt gebruikt met het doel aspecten van de beweging te legitimeren en onderbouwen. Dr. Sarah E. Bond en het blog Pharos analyseren hoe. Eén aspect is racisme: de vermeende witheid van antieke marmeren beelden wordt door alt-right gezien als het ultieme voorbeeld van, en inspiratie voor, de schoonheid van het ideale (witte!) lichaam.[6] Andere aanhangers halen de Romeinse geneesheer Galenus aan om te onderbouwen dat mensen uit sub-Sahara Afrika een lager IQ zouden hebben dan Europeanen.[7] Dan is er het gebruik van symbolen uit de oudheid. We zien bijvoorbeeld het gebruik van antieke fasces op de ‘Unite the right’-rally in Charlottesville. Alt-right probeert zich door middel van dit symbool te linken aan de macht en legitimiteit van het Romeinse Rijk.[8] Er lijkt ook zeker een verband te zijn met de symboliek van het 20ste-eeuwse (met name Italiaanse) fascisme, dat zich ook graag spiegelde aan het antieke Rome.[9]
De grote vraag die dit oproept is: is deze appropriatie van de oudheid door rechtste groepen slechts een Amerikaans fenomeen, of zien we het ook dichter bij huis? Er is geen één op één verband, maar wat wel opvalt is dat sommige Nederlandse politici de laatste jaren ook graag aan de oudheid refereren. Minister-president Rutte begon ermee in 2015. Hij stelde dat het Romeinse Rijk ten onder ging aan binnentrekkende barbaren. Sindsdien heeft het Forum voor Democratie het Atheense Parthenon in haar logo verwerkt. Voorman Baudet opende zelfs een speech in de Tweede Kamer in het ‘Latijn’. Minister Dijkhoff noemde de Nederlandse samenleving in 2018 op het VVD-symposium een ‘polis met hele liberale waarden’.[10] De waarden die je hebt bepalen volgens Dijkhoff of je erbij hoort of niet, toen en nu. For the record: de Griekse polis was een stadstaat waar vrouwen geen rechten hadden; waar slaven een vanzelfsprekend onderdeel waren van de samenleving; en waar verschillende strafmaten golden voor verschillende bevolkingsgroepen.
Toch wil ik terugkomen op Rutte: hij is als premier de belangrijkste van deze drie politici en bovendien de interessantste aangezien hij mede-historicus is, in het bezit van een Leidse bul. Van hem zou dus meer verwacht mogen worden wat het gebruik en misbruik van de geschiedenis betreft. Vakgenoten hebben op vele plaatsen overtuigend gesteld dat Ruttes woorden op verschillende niveaus fundamenteel onjuist zijn.[11] Hen hoef ik niet te herhalen. Hoewel gesteld is dat Rutte de kennis en vaardigheden van een historicus mist en niet goed is opgeleid[12], lijkt me dit een te simpele conclusie. Daarbij moet ik eerlijk opbiechten dat ik bij de opleiding Geschiedenis in Leiden werkzaam ben – oude geschiedenis nog wel.
Welke opties hebben we nog meer? Rutte is retorisch handig. Hij weet – uitzonderingen daargelaten – precies waarmee zijn electoraat het eens is en waarmee niet. Dit geldt overigens ook voor zijn collega’s die geen bul Geschiedenis op zak hebben. Rutte, Baudet en Dijkhoff denken blijkbaar alle drie dat het opportuun is om de oudheid te gebruiken bij het maken van hun punt.
Waarom? Daar doen zij zelf geen expliciete uitspraak over en ook ik kan hier geen uitsluitsel over geven. Toch moeten we de uitspraken opnieuw evalueren wanneer we ze in Amerikaanse context zien. Het alt-right-discours wordt online gevoerd en de hoofdlijnen daarvan (waaronder de populariteit van de oudheid) zullen daarom zowel bekend zijn bij sommige Nederlandse politici, als bij een deel van hun electoraat.[13] De trend van het refereren van Nederlandse rechtse politici aan de oudheid kan wat mij betreft dan ook niet los worden gezien van wat er in de VS gebeurt. Hiermee verliezen de opmerkingen hun eventuele onschuld.
In die zin is de situatie dus (nog) veel zorgelijker dan simpelweg een politicus (historicus of niet) die zijn feiten niet op een rijtje heeft. De oudheid is geen verkeerd historisch referentiepunt of in zichzelf een ‘foute’ periode: maar dit gebruik ervan zou buitengewoon onrustbarend zijn, niet in de laatste plaats vanwege historische precedenten van een bepaald soort receptie van de klassieke wereld. De geschiedenis wordt hier (opnieuw) door besmet. Ik roep pers, historici, en publiek dan ook op om referenties van Nederlandse politici naar een bepaald beeld van de oudheid met argusogen te bekijken.
Kim Beerden is oudhistorica en werkt als Universitair Docent Oude Geschiedenis aan de Universiteit Leiden. Haar onderzoek richt zich op toekomstdenken in de oudheid. Daarnaast houdt ze zich bezig met antieke voedselgeschiedenis.
[1] Er zijn vele subgroepen, ik gebruik dit hier als algemene term.
[2] https://eidolon.pub/how-to-be-a-good-classicist-under-a-bad-emperor-6b848df6e54a
[3] D. Zuckerberg, Not all dead white men. Classics and misogyny in the digital age (Harvard University Press 2018) 4-5.
[4] D. Zuckerberg, Not all dead white men. Classics and misogyny in the digital age (Harvard University Press 2018) 58-60.
[5] D. Zuckerberg, Not all dead white men. Classics and misogyny in the digital age (Harvard University Press 2018) 179.
[6] https://hyperallergic.com/447769/the-political-uses-of-a-figure-of-male-beauty-from-antiquity/
[7] Onder het motto: (‘hij zei het ook al’ – dat is overigens niet zo) http://pages.vassar.edu/pharos/2018/10/05/ancient-greek-doctor-galen-cited-to-authorize-racist-iq-data/
[8] https://hyperallergic.com/459504/fasces-fascism-and-how-the-alt-right-continues-to-appropriate-ancient-roman-symbols/ Zie voor een overzicht van het werk van Bond: https://sarahemilybond.com/2018/09/15/signs-of-the-times-ancient-symbols-reused-by-hate-groups/
[9] Zie voor meer hierover ook het blog Pharos: http://pages.vassar.edu/pharos/
[10] https://www.vvd.nl/nieuws/klaas-dijkhoff-op-het-vvd-congres/
[11] https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/vluchtelingen-een-bedreiging-leer-van-het-romeinse-rijk~b388e33d/
https://www.nrc.nl/nieuws/2015/10/22/vergelijkingen-met-het-romeinse-rijk-ja-zo-weet-1548100-a226572
https://www.uu.nl/nieuws/leonard-rutgers-vergelijking-vluchtelingenstroom-en-val-van-romeinse-rijk-klopt-niet
[12] https://mainzerbeobachter.com/2015/11/27/ruttes-romeinse-rijk/
[13] Uit deze collectie blijkt ook wel dat de stelling van Rutte niet origineel was: https://sarahemilybond.com/chicken-littles-are-we-romans/