Premier Mark Rutte herhaalde het nog maar eens op 31 maart in reactie op de toespraak van president Zelenski voor de Tweede Kamer: er kan geen sprake zijn van versnelde toetreding van Oekraïne tot de EU. Dit deed Klaas Huijbregts terugdenken aan een uitwisseling met studenten uit Kyiv twintig jaar geleden. Toen ging het al over die mogelijkheid. Het lukte hem om weer in contact te komen met Iryna, één van de uitwisselingsstudenten van destijds. Hoe kijkt zij er nu tegenaan?
Het was een heel avontuur, in 2001, toen we met onze Utrechtse studievereniging per trein naar de hoofdstad van Oekraïne reisden. Bij de Poolse grens moest de trein over op een ander onderstel. Daar eindigden dus de Europese rails. In Kyiv werden we hartelijk ontvangen en waren we verrast door de schoonheid van de stad. Tegelijkertijd viel ook de corruptie op. Om onduidelijke redenen – er ontbrak een stempel in onze paspoorten waar we de grenswachten niet over gehoord hadden – werden drie leden van onze groep afgevoerd naar een politiebureau en werden twee anderen gefouilleerd. Dat liep allemaal met een sisser af en na een leerzame en gezellige week stapten we nog enigszins in een roes door alle ervaringen weer op de trein.
Drie jaar later waren er massademonstraties in Kyiv. Tijdens de Oranjerevolutie werd het regime van president Koetsjma en diens beoogde opvolger Janoekovitsj omvergeworpen. De pro-Europese Joesjtsjenko werd president. In die tijd schreef ik voor OverDwars, het blad van de jongerenvereniging van GroenLinks. Ik interviewde voor het tweede nummer van 2005 Iryna (toen 22 jaar oud) die ook had deelgenomen aan de uitwisseling. Het vraaggesprek – dat ik na de invasie van 24 februari jl. terugvond in een doos op zolder – bleek verrassend actueel, zoals al blijkt uit het volgende citaat: ‘Interviewer: Wat is jouw mening over de naderende toetreding van Oekraïne tot de Europese Unie? Iryna: Ik vind het geweldig dat Oekraïne een Europese koers zal volgen. Toch besef ik dat we verregaande hervormingen zullen moeten doorvoeren, voor we deel kunnen uitmaken van de Europese Unie. Natuurlijk zou het prachtig zijn om de EU zo snel mogelijk binnen te komen, maar voor ons is het belangrijk om een waardige EU-lidstaat te worden, niet een lidstaat die de rest terughoudt.’ Iryna vertelde verder voor het eerst vertrouwen te hebben in de regering. Ze gaf aan altijd al optimistisch te zijn geweest over de toekomst voor het land en dat dit nu meer dan ooit het geval was. Toch verwachtte ze ook dat er nog moeilijke tijden op komst waren.
Die kwamen er ook, zoals we nu allemaal weten. Joesjtsjenko verdween van het toneel en Janoekovitsj kwam in 2010 alsnog aan de macht. In 2013 weigerde hij het associatieverdrag met de Europese Unie te ratificeren, wat leidde tot de Maidanrevolutie (ook bekend als Euromaidan). Hierop volgde weer de annexatie van de Krim door Rusland. Inmiddels waren we Iryna en de andere uitwisselingsstudenten uit Kyiv uit het oog verloren, maar dit veranderde toen die stad in februari 2022 ineens in de vuurlinie kwam te liggen. Er ontstond een groepsapp met een aantal van de Nederlandse uitwisselingsstudenten van destijds. Geschokt realiseerden we ons dat onze Oekraïense medestudenten van toen nu ook veertigers waren met gezinnen.
Het was niet gemakkelijk te achterhalen hoe het hen was vergaan. Maar de studiegenoot bij wie Iryna destijds in Nederland gelogeerd had, kon via Facebook contact leggen. Ze bleek naar Luxemburg te zijn uitgeweken met haar drie kinderen. Wat zou er zijn overgebleven van haar optimisme? Ondanks alle zorgen, lukte het haar om tijd vrij te maken om een aantal vragen te beantwoorden.
- Hoe gaat het nu met jou en je familie, en hoe ben je in Luxemburg terecht gekomen?
Voor de invasie werkte ik in Kyiv in de marketing, maar ik was nog met zwangerschapsverlof. Mijn jongste is 11 maanden oud en de andere twee zijn tweeëneenhalf en 13 jaar oud. Familie van mijn man woont in Luxemburg en daar kon ik met de kinderen en mijn moeder terecht. Mijn man kon wel weg, maar besloot achter te blijven om het land te beschermen. Hij zit niet in het leger, maar helpt met logistiek: medicijnen leveren, het evacueren van mensen et cetera. Hier in Luxemburg hebben we geluk met een apart staand huisje in een mooi dorpje. De oudste twee kunnen gelukkig naar school en de crèche. Wel missen ze hun vader en zijn we elke dag dankbaar als blijkt dat alle familieleden veilig zijn. Het moeilijkste is het besef niet te weten hoe lang het allemaal gaat duren.
- Na het interview in 2005 hebben we elkaar niet meer gesproken. Heb je daarna ook meegedaan aan het Euromaidan-protest in 2014?
Ja, dat was geweldig! Er was een mooie eenheid onder mensen die opstonden voor hun rechten, mensen die niet meer bereid waren om elke domme beslissing van de machthebbers zomaar te accepteren. Het was een heel belangrijke periode van transformatie van de Oekraïense maatschappij naar een meer democratische post-Sovjet manier van denken.
- Hoe kijk je nu terug op het interview van destijds (2005) waarin je enerzijds optimistisch was, maar anderzijds ook vond dat er nog veel moest veranderen in Oekraïne?
Daar sta ik nog steeds achter, maar de context is volledig veranderd nadat Rusland in 2014 de Krim annexeerde en de oorlog in Donbas startte. Het feit dat de democratische wereld toen stilletjes accepteerde dat het internationaal recht werd overtreden en dat de soevereiniteit van een Europees land werd geschonden, heeft consequenties gehad voor waar we nu staan: een volledige en immorele oorlog met allerlei wreedheden.
- Hoe denk je over de opmerking van onze minister-president dat er geen sprake kan zijn van een versneld EU-lidmaatschap voor Oekraïne?
Iryna geeft hierbij aan dat er inderdaad beren op de weg zijn. Veel heeft te maken met corruptie, die ze een treurige en hardnekkige erfenis uit de Sovjettijd noemt. De wens van Rusland om terug te keren tot een soort Sovjet-Unie bevreemdt haar, want waarom zou je iets willen heroprichten dat al een keer ‘totaal ineffectief’ is gebleken? In haar beleving is die terugkeer vooral de wens van veel wat oudere mensen voor wie het leven in vroeger tijden eenvoudiger en goedkoper was. Ze hoopt dat deze mensen nu Rusland een invasie is begonnen wel aan boord zijn. Ze benoemt ook dat Oekraïne na de protesten in 2004 en 2014 wel op de goede weg was en dat de burgermaatschappij (civil society) jaar na jaar sterker werd.
Terugkomend op de opmerking van onze premier zegt ze: ‘de vraag is voor mij nu niet of Oekraïne lid moet worden van de EU, maar hoe we de Russische agressie kunnen stoppen zodat er over twee tot vier jaar geen nieuwe aanval komt op andere Europese landen. Zoiets kunnen we ons nu nog niet voorstellen, maar het begin van de oorlog op 24 februari voorzagen we ook niet. Als EU- of NAVO-lidmaatschap eraan bijdraagt dat het monster, dat zijn land haast heeft veranderd in een getto van fascistische fanatici, zich realiseert dat je niet ongestraft kunt gaan door de politiek wereldwijd met olie en gas af te kopen, dan zou ik daar zeker voor zijn. Het is duidelijk dat hij alleen de taal van de macht begrijpt en dat het zoeken naar democratische consensus voor hem een teken van zwakte is. Dat moedigt hem alleen maar aan om door te gaan. Daarbij, het is geen geheim dat er in de meeste EU-landen een sterke Russische lobby is en dat er ook veel pro-Russische politici in Europa zijn. Daarom is het voor Europa een grote uitdaging om van deze Russische invloed af te komen.’
Tot slot: gedane zaken nemen geen keer, maar de woorden van Iryna wijzen voor mijn gevoel wel op een achteraf zeer ongelukkige strategie. Hoe was het gegaan als we in 2005 Oekraïne perspectief op EU-lidmaatschap hadden gegeven? We zullen het nooit weten, maar het gevoel dat we het land al lang geleden in de steek hebben gelaten beklijft. In 2005 hadden we niet verwacht dat die aardige Oekraïense uitwisselingsstudenten met diezelfde trein als vluchteling naar de EU zouden reizen.
Klaas Huijbregts is als klinisch psycholoog en wetenschappelijk onderzoeker werkzaam in de GGZ. Ten tijde van de uitwisseling die in dit artikel wordt beschreven, was hij actief bij de Studentengroep Sociale Wetenschappen (SGS) in Utrecht.