Het klinkt als een oplichterstruc van Mark Twains Tom Sawyer: fictieve paspoorten verkopen zodat de bezitter geen belasting meer hoeft te betalen. Met dit ‘diplomatieke paspoort’ krijgen de leden van de gemeenschap van ‘autonome mensen’ diplomatieke onschendbaarheid, daarnaast vragen ze bij de Belastingdienst hun ‘geboortetrust’ op. Tot nu toe hebben 8000 Nederlanders dit gedaan, berichtten Andreas Kouwenhoven en Wilmer Heck op 21 april in NRC Handelsblad. Deze zwendel is niet onschuldig: ze vertoont gelijkenissen met de ideeën van extreemrechtse Reichsbürgers in hedendaags Duitsland. Hoe komen deze ideeën in Nederland terecht, vraagt Teun Dominicus zich af.
De Reichsbürgers zien de Bondsrepubliek als een staat die is geïnstalleerd door de Westerse geallieerden na de Tweede Wereldoorlog en beschouwen hem als illegitiem – wetgeving van de Bondsrepubliek erkennen zij dus niet, ambtenaren evenmin. Reichsbürgers erkennen het Duitse Rijk, zoals dat bestond tussen 1871 en 1945, als de gelegitimeerde staat en verzetten zich, soms met geweld, tegen de Bondsrepubliek. Aanhangers zien Hitler als de laatste legitieme leider van Duitsland. In 2019 waarschuwde de Duitse veiligheidsdiensten dat er 19.000 aanhangers van deze beweging zijn. Aanhangers van de extreemrechtse ideologie waren onder andere betrokken bij de moord op de CDU-politicus Walter Lübcke in 2019 en bij de voorbereiding van de ontvoering van de Duitse minister van Volksgezondheid Karl Lauterbach eerder dit jaar.
Hoe komen onderdelen van de extreemrechtse ideeën van de Reichsbürgers, zoals het afwerpen van burgerschap en delegitimering van de overheid als bedrijf met een opzegbaar contract, in Nederland terecht? Corona is een grote katalysator van allerhande complottheorieën geweest. Individuen en groepen van diverse pluimage en uit verschillende landen – van aanhangers van esoterisme en antroposofe ideeën van Rudolf Steiner tot extreemrechtse Pegidaleden – verenigen zich in protest tegen coronamaatregelen. Ze schrijven over ‘medische apartheid’ en noemen vaccinaties ‘kindermoord’. Complotdenkers vonden elkaar op internetfora en in Telegramgroepen waar ideeën worden uitgewisseld en uiteenlopende complotten aan elkaar worden gesmeed. Een van de bekendste is het uit de Verenigde Staten overgewaaide complot van Qanon, het verzinsel dat een mondiale elite kinderen ontvoert, ze offert en hun bloed gebruikt om jong te blijven. Qanon is een grote aaneenschakeling van eeuwenoude antisemitische stereotypen. Rudy Bouma van Nieuwsuur heeft de groep in Nederland in detail besproken en ziet dat complottheorieën gemakkelijk en snel voorbij landsgrenzen bewegen.
In het artikel van Kouwenhoven en Heck komt ook deze diversiteit van aanhangers van de ‘autonome gemeenschap’ naar voren. Ze laten daarbij echter onvermeld hoe beiden zijn verbonden met de Qanonbeweging of dat de aanhangers aanverwante ideeën hebben. Lid Liesbeth Muijlwijk is alternatief genezer en Trudi Verstegen beheert websites met complottheorieën over onder meer ‘satanistisch kindermisbruik’ (lees: antisemitische vooroordelen). Het antisemitische hondenfluitje kan Verstegen niet luid genoeg klinken, zo heeft ze een poster van de extreemrechtse Antibolschewistische Liga uit 1919 gebruikt voor protest tegen coronavaccins.
Het is van belang om in berichtgeving over allerhande complotclubs de uitwisseling van ideeën en narratieven duidelijk te benoemen. Extreemrechtse groepen hebben contacten voorbij landgrenzen en leren van elkaar: welke verhalen slaan aan en welke niet? Hoe bespeel je het best journalisten en media? Internationale netwerken spelen daarbij een cruciale rol. Dat kan gaan om geïnstitutionaliseerde verbanden, zoals de conferentie van rechts-radicale partijen in Rome in 2020. Baudets ideeën over ‘boreaal Europa’ waren geïnspireerd door de Franse politicus Jean-Marie Le Pen en zonder deze achtergrond ontgaat de snelle lezers de achterliggende betekenis en het netwerk waarin deze ideeën worden gevormd. Het kan echter ook gaan om losse netwerken, zoals Telegramgroepen of demonstranten die met elkaar in contact blijven. De ideeën van ‘autonome burgers’ zijn gebaseerd op die van extreemrechtse neonazi’s. Hoewel dit laatste woord in publieke discussies soms wordt misbruikt, moet het hier letterlijk worden opgevat: Reichsbürgers zien nationaalsocialistisch Duitsland als de legitieme staat. Genoeg redenen om bezorgd te zijn over de vergaarbak van complotjes en verzinsel over ‘diplomatieke paspoorten’.
Teun Dominicus is freelance journalist. 
Hij studeerde Geschiedenis aan de Universiteit Leiden en de master International Relations aan de Universiteit van Amsterdam.