Waarom denken de meeste mensen dat Afrika en Groenland ongeveer even groot zijn? Wat hebben kaarten en koloniale geschiedenis met elkaar te maken?
Afrika is veertien keer groter dan Groenland. Zuid-Amerika is bijna twee keer zo groot als Europa. Alaska is even groot als Mexico. De hoofdrolspelers van de populaire Amerikaanse tv-serie The West Wing zijn verbaasd als ze dit te horen krijgen van de Organisatie van Cartografen voor Sociale Gelijkwaardigheid. In de toekomst zullen leerlingen in Boston mogelijk net zo verbaasd worden als ze kijken naar de nieuwe, officiële wereldkaarten van publieke scholen in deze stad. Na bijna vijfhonderd jaar gebruik wordt de Mercatorprojectie wereldkaart vervangen door de Gall-Petersonprojectie en zien de leerlingen, misschien wel voor het eerst in hun leven, de wereld zoals die ‘werkelijk’ is.
Mercatorprojectie
Wat is er mis met de Mercatorprojectie? Eigenlijk heel weinig. In 1569 publiceerde de Duitse of Vlaamse cartograaf Gerardus Mercator (1512-1594) zijn nieuwe kaart van de wereld: Nova et Aucta Orbis Terrae Descriptio ad Usum Navigantium Emendate Accommodata (Nieuwe en meer complete weergaven van de aarde special geschikt voor navigatie). Vooral deze laatste toevoeging is belangrijk. Het weergeven van de driedimensionale aarde op een tweedimensionale oppervlakte zorgt altijd voor vervormingen. Mercator maakte zijn kaart speciaal voor zeelieden. Als je met behulp van een kompas een constante koers aanhoudt, volg je een zogenaamde loxodroom: een krommende lijn over de aarde die een pool spiraalvormig nadert. Mercator trok deze spiralen strak om te zorgen dat de scheepsroutes naar de koloniën in de nieuwe wereld recht lijken. Hierdoor zien landmassa’s dichterbij de pool er op zijn kaart relatief groter uit dan die bij de evenaar.
Fout?
Mercators kaart is dus niet incorrect, maar geeft voor het meeste huis-tuin-en-keukengebruik wel een vertekend beeld. Behalve voor wie regelmatig een Atlantische Oceaan probeert over te steken, heeft zijn doelbewuste vervorming van de aarde weinig nut. Leerlingen en studenten krijgen er een vertekend beeld van de wereld van, waarin Europa, de Verenigde Staten en Rusland relatief groot lijken, terwijl landen als Mexico, Saoedi-Arabië, India en het hele continent Afrika er bekaaid van afkomen. Dit is, niet toevallig, een groep landen die grotendeels nog altijd wordt aangeduid als de Derde Wereld. Mercators zeemanskaart maakte immers het kolonialisme mogelijk dat tot deze ongelijkheid zou leiden. Daarnaast lijkt het op Mercators kaart alsof Europa op het midden van de wereld ligt, terwijl het in werkelijkheid veel noordelijker, of dichterbij bij de pool, geplaatst moet worden.
Dekoloniseer de geschiedenis
“Ik ga volgend jaar naar Afrika op vakantie”. Met dit soort zinnen steekt het Twitter-account ‘Africa is a country’ regelmatig de draak. In plaats van het grootste continent van de wereld, met vierenvijftig verschillende landen, zien veel inwoners van Westerse landen het continent als een geheel. Dit soort misvattingen komen voor een deel voort uit het feit dat we allemaal zijn opgegroeid met Mercators kaart. De openbare scholen van Boston, waar veel leerlingen een multiculturele achtergrond hebben, proberen ze met de Gall-Peterson kaarten een waarheidsgetrouwer beeld van de wereld te geven. De vervanging van de kaart is een concreet voorbeeld van hoe de geschiedenis gedekoloniseerd kan worden. Mercators projectie, waarop Europa groot en in het midden van de aarde is afgebeeld, kwam koloniale machten goed uit. Ons (geschiedenis)onderwijs zit vol met dit soort misrepresentaties, overblijfselen van koloniale machtsstructuren waardoor we leerlingen op onze scholen niet alleen een koloniaal, maar ook een vertekend beeld van de wereld geven, waar ze, in de snel veranderende wereld van vandaag, niks aan hebben.
Projecties van macht
Welke kaarten gebruiken leerlingen en studenten eigenlijk in Nederland? In tegenstelling tot de scholen van Boston wordt er in ons land geen specifieke projectie voorgeschreven. De op scholen veel gebruikte Bosatlas bevat een inleidende tekst over de verschillen tussen types projecties. Zelf gebruikt de Bosatlas niet de Mercatorprojectie of de Gall-Petersprojectie, maar de zogenaamde Winkel Tripelprojectie, die de drie belangrijkste soorten van vervorming probeert te minimaliseren. Hoewel het goed is dat de Bosatlas hun kaarten niet als absolute waarheid neerzetten, zou de discussie verder moeten gaan dan alleen een vrij technische verhandeling over de verschillende soorten projecties. Veel belangrijker is het dat leerlingen en studenten discussiëren over de relatie tussen kaarten en macht. Waarom beelden kaarten de wereld nooit ‘op zijn kop’ af? Waarom associëren we Noord met ‘boven’, Zuid met onder en West en Oost met links en rechts?
Thomas Smits promoveert aan de Radboud Universiteit op een onderzoek naar geïllustreerde nieuwstijdschriften en identiteitsvorming in de negentiende eeuw. Voor het KNAW project Faces of Science blogt hij over zijn werk. Vanaf Mei 2017 is hij een half jaar researcher-in-residence bij de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag.