Twitter-polls: Stem van het volk of gewetenloze besluitvorming?

Het is dezer dagen maar al te aanlokkelijk om gevoelige politieke of sociale besluiten te laten afhangen van een snelle peiling op Twitter of andere sociale media. De recente besluiten van Elon Musk zijn daar een schoolvoorbeeld van – maar juist doordat hij zich beroept op een middeleeuwse wijsheid, komt ook naar voren dat we dat eerder als een zwaktebod moeten zien.

Voor de tweede keer in korte tijd heeft Elon Musk een controversiële beslissing over zijn nieuwe speelgoed – Twitter – laten afhangen van een simpele opinion poll. De eerste keer ging over het al dan niet laten terugkeren van Donald Trump op het platform. Nadat een kleine meerderheid daar vóór had gestemd, vroeg Musk langs dezelfde weg of hij dan de rest van de verbannen figuren ook maar terug moest laten komen – een vraag die door een beangstigend grote meerderheid met “ja” werd beantwoord. In beide gevallen maakte de miljardair zijn besluit daarop wereldkundig met de Latijnse spreuk Vox populi, vox Dei: de stem van het volk is de stem van God.

Door met dat Latijn te komen, deed Musk het voorkomen alsof hij hier op een lange democratische traditie steunt. De (vrije) stem van het volk is een groot goed in zijn optiek –een “societal imperative for a functioning democracy” noemt hij het, en op het gewraakte medium zelf typeert hij discussies over de rol van vrije meningsuiting zelfs als een “battle for civilisation”. En inderdaad heeft het citaat een geschiedenis. Wanneer we het in historische context plaatsen, zien we echter wel dat het oorspronkelijk werd gebruikt om naar voren te halen hoe een teveel aan vertrouwen in opiniepeilingen ook een zwaktebod kan zijn.

In haar oudste vorm komt dit citaat voor in een brief die eind achtste eeuw door de Northumbrische abt Alcuin werd geschreven in antwoord op een serie vragen van zijn patroon, Karel de Grote. Eén van de antwoorden die hij aandraagt, in antwoord op een vraag over de rol van publieke opinie in het besluitvormingsproces op het hoogste niveau, is dat het de verantwoordelijkheid van een heerser is om het volk te leiden – niet andersom. Alcuin vervolgt daarop: “En luister niet naar diegenen die beweren dat de stem van het volk (populus) ook de stem van God is; het tumult van het gepeupel (vulgus) komt immers altijd gevaarlijk dicht bij krankzinnigheid”. Natuurlijk breekt Alcuin hier een lans voor het soort theocratie waar Karel de Grote goed in was – en waar Musk en consorten ook oren naar lijken te hebben – maar hij gaat niet zo ver als te zeggen dat men helemaal niet naar het volk moet luisteren. Integendeel: in de brief wordt een onderscheid gemaakt tussen populus (goed volk) en vulgus (slecht volk), met de implicatie dat het aan de heerser is om te bepalen waar de grens ligt. Voor Alcuin was vox populi, vox Dei dus een waarschuwing om de nukken en grillen van de bevolking niet zonder kritiek te volgen. De stem van God was in zoverre een reflectie van de stem van het volk dat de verantwoordelijkheid hem te volgen nog steeds bij Karel de Grote lag.

Een tweede hoogtepunt uit de biografie van het citaat zien we in 1327, wanneer het door de Engelse aartsbisschop Walter Reynolds wordt uitgesproken tijdens een speech voor het Parlement. Hij laat Alcuins waarschuwing voor de koning achterwege en gebruikt de stem van het volk juist om een besluit te rechtvaardigen – wellicht omdat het onderwerp van discussie in dit geval de afzetting van koning Edward II was. Zijn positie was onhoudbaar geworden door zijn (reputatie voor) nepotisme, favoritisme en corruptie. In deze context is de uitspraak dus een van de nagels in de doodskist van de koning: het volk wil van hem af, en dat moet serieus genomen worden. De vraag is hierbij wel in hoeverre Reynolds sprak namens het gehele volk, of alleen maar in naam van diegenen met een stem in het Parlement. Wil hij duidelijk maken dat er een opstand broeide onder het vulgus, of simpelweg dat Edward II de steun van zijn populus kwijt is geraakt? Dat laatste lijkt, gezien de context, waarschijnlijker: hoewel in dit geval de stem van God en de stem van het volk wel degelijk op één lijn worden gezet, wordt het afzetten van Edward II en de kroning van diens zoon Edward III ook hier neergezet als een weloverwogen keuze. Het was een respons op een publiek genomen collectief besluit: de vox populi wordt hier een stand-in voor “reputatie”. Het besluit was niet het resultaat van – of een reactie op – een stemming, maar een besluit dat willens en wetens was genomen.

Het is onduidelijk of deze twee citaten, die zeker vijf eeuwen uit elkaar staan, met elkaar verwant zijn. Zeker is wel dat geen van beide sprekers een vorm van “democratie” voor ogen hadden. Dergelijke instituten en de bijbehorende mindset bestonden destijds gewoonweg nog niet. Wat dat betreft is er een hoop verbeterd: er is natuurlijk niets mis met een gezond democratisch besluitvoeringsproces. Daarnaast staat een zekere mate aan populisme aan de basis van een horizontaal en ongefilterd medium als Twitter. Natuurlijk was het ook in de middeleeuwen al vrij normaal dat nieuwe heersers bij hun aantreden gratie verleenden aan oude vijanden – al was het maar om te laten zien wie er bepaalt wie vrij mag zijn en wie niet. Maar als Musk dit soort besluiten rechtvaardigt door zich te verschuilen achter een “muisklik van God” getuigt niet van goed doordacht leiderschap. Eerder laat het eens te meer zien hoe endemisch het probleem is van leiders die niet weten wat ze willen – of erger nog: leiders die wél weten wat ze willen, maar die door middel van een bepaalde (voorspelbare) uitslag hopen hun geweten te kunnen afkopen. In tegenstelling tot hun middeleeuwse voorgangers, voor wie vox populi, vox Dei vooral impliceerde dat hun besluiten steun van boven- en onderaf hoorden te krijgen, is het tegenwoordig (te) vaak zo dat de stem van het volk wordt gebruikt om een gebrek aan verantwoordelijkheid te verbloemen. In die zin zouden de leiders van nu misschien eens wat verder moeten kijken dan de soundbyte lang is.

Rutger Kramer is universitair docent middeleeuwse geschiedenis aan de Universiteit Utrecht, waar hij zich specialiseert in kwesties van autoriteit en machtsuitoefening in de vroege middeleeuwen.