De affaire Comey-Trump hield de gemoederen in politiek Amerika de afgelopen weken flink bezig. Het verhoor van James Comey in de Amerikaanse senaat bevatte een onverwachtse verwijzing naar een bekend middeleeuws drama.
Gewezen FBI-directeur James Comey werd in de senaat verhoord door de commissie die de banden tussen de Trump-campagne en Rusland onderzoekt. Onderwerp was het vermeende verzoek van president Trump aan Comey om het onderzoek naar veiligheidsadviseur Flynn te laten vallen. Senator Angus King vroeg Comey of hij het omfloerst verzoek (“I hope”) van Trump letterlijk dacht te moeten nemen. Comey beantwoordde deze vraag met een citaat van koning Hendrik II van Engeland (d.1189). “It rings in my ears as kind of ‘will no one rid me of this meddlesome priest?’” zei de oud FBI-directeur. Waar komt dit citaat vandaan en wat wilde James Comey hier precies mee zeggen?
“Wie verlost mij van deze bemoeizuchtige priester,” zo verzuchtte Hendrik II in de twaalfde eeuw over aartsbisschop van Canterbury Thomas Becket. De aartsbisschop en Engelse koning waren eens trouwe vrienden, maar een geschil over de rol van kerk en koning maakte aan deze vriendschap abrupt een einde. Deze ruzie deed Hendrik II wensen verlost te worden van zijn oude vriend. Zijn verzuchting werd door vier Normandische ridders zeer letterlijk genomen. Zij stormden naar Canterbury Cathedral om daar, op gewijde grond, de eigengereide bisschop een kopje kleiner te maken. Hoe deze slachting verliep weten we dankzij een ooggetuige, Edward Grim, die zich achter het altaar verstopte.
W.34, Carrow Psalter, fol. 15v (1250) Engeland, East Anglia (Walters Art Gallery). CC0 license (rechtenvrij)
De vier ridders en een geestelijke die hen vergezelde riepen toen ze bij de kerk aankwamen: “Waar is Thomas Becket, de verrader van koning en koninkrijk?” Becket zag de bui al hangen en boog, zoals het een echt martelaar betaamt, het hoofd en begon te bidden. De eerste ridder verwondde het offerlam (de woorden van Grim) aan het hoofd en aan zijn arm. Daarna kreeg hij een tweede slag op het hoofd, maar hij bleef staan. Bij de derde klap viel hij op zijn knieën en fluisterde hij dat hij in Gods naam klaar was de dood te ontvangen. De laatste ridder bracht de fatale wond toe aan de liggende Becket. Hij brak zijn zwaard op de stenen terwijl hij de top van Beckets hoofd afsloeg. De geestelijke die met de ridders mee was gekomen zette zijn voet in de nek van de gestorven Becket en verspreidde zo zijn bloed en hersenen over de vloer. “Hij zal niet meer opstaan,” zei hij, “we kunnen gaan.”
James Comey voelt zich een Normandisch ridder, die het retorische verzoek van zijn heer letterlijk moet nemen. Met Donald Trump als de onvoorspelbare Hendrik II en veiligheidsadviseur Flynn (of zo je wil, het Ruslandonderzoek) in de rol van lastpak Thomas Becket is een middeleeuws drama geboren. Overigens is er in de wetenschappelijke literatuur discussie over in hoeverre Hendrik II met zijn uitspraak bedoelde dat Becket letterlijk een kopje kleiner gemaakt zou moeten worden. Er wordt wel gezegd dat Hendrik een onmatig man was, die zijn gevoelens niet onder controle had en zich regelmatig liet gaan. Men denkt dat de koning hier ondanks zijn woede wellicht toch een meer retorische vraag voor ogen had.
Dan rest er nog een laatste vraag. Hoe kan het dat zowel een hoge Amerikaanse ambtenaar als een senator dit voor velen obscure middeleeuwse citaat paraat hebben? Het is niet zeker of de verzuchting van Hendrik II letterlijk zo heeft geklonken. De kronieken zwijgen over de exacte formulering van de uitspraak. In literatuur wordt gesteld dat het iets moet zijn geweest in de trant van “Will no one rid me of this turbulent priest.” Het enige dat we in de bronnen terug vinden is dat de koning heel boos was toen hij het zei (“he spewed out crazed words,” aldus William of Newburgh).
Het middeleeuwse verhaal van vriendschap en verraad heeft ook zijn weg weten te vinden naar de populaire cultuur. Shakespeare gebruikte de quote in Richard II “Have I no friend will rid me of this living fear?” T.S. Elliot maakt, op basis van het ooggetuigenverslag van Grim in 1935 een toneelstuk over de dood van de bisschop. Dit stuk wordt op haar beurt prachtig geparodieerd door Monthy Python in hun in Flying Circus (Trim-Jean Theatre). Verder is er de film Becket, uit 1964, een kaskraker die maar liefst twaalf maal werd genomineerd voor de Oscars. Deze film, gebaseerd op een toneelstuk van Jean Anouilh, hebben beide Amerikaanse heren vermoedelijk gezien. In deze film gebruikt Hendrik II, gespeeld door Peter O’Toole, namelijk voor het eerst het woord ‘meddlesome,’ in plaats van het gebruikelijker ‘troublesome’ of ‘turbulent.’ Het is dus vermoedelijk dankzij deze film dat Comey zijn uitspraak deed. Door hem en Angus King staat dit citaat voor de komende decennia weer in onze geheugens gegrift.
Dit stuk is gebaseerd op een interview in Onvoltooid Verleden Tijd (VPRO, NPO Radio 1).
Sanne Frequin is kunsthistoricus en promoveert aan de Universiteit van Amsterdam. Zij onderzoekt de middeleeuwse grafcultuur van de graven van Henegouwen en Holland.