Het beleid van de gemeente Amsterdam ten aanzien van Noord richt zich op toekomstige bewoners, niet op de huidige bewoners. Volgens Rutger Noorlander past de openbare discussie over een brugverbinding over het IJ hier ook in. Veel oude Noorderlingen, zo toont zijn onderzoek aan, maken zich zorgen over het behoud van de karakteristieken van Noord.
Amsterdam Noord onderscheidt zich van de rest van de stad. Het is er dorps, groen en rustig. Er heerst op veel plekken nog een sterke sociale cohesie. Een groot deel van de bewoners van Noord behoort van oudsher tot de stedelijke sociaaleconomische lagere klassen. De gebrekkige verbinding tussen Noord, over het IJ, met de rest van de stad heeft geleid tot een karakteristieke en onderscheidende stedelijke ontwikkeling. Dit zijn waardevolle kenmerken voor de bewoners, zo blijkt uit mijn onderzoek.[1]
Deze karakteristieken van Noord worden bedreigd. De grens van gentrificatie verplaatst zich langzaam naar buiten. Als een olievlek bedekt het de stad. Lange tijd lijkt het IJ te hebben gefungeerd als een metaforische muur, waarbij stedelijke krachten het water niet overstaken. Tot voor kort. Ook de Van der Pekbuurt en de NDSM-werf zijn sterk aan het gentrificeren, ondersteund door gemeentelijk beleid. Een mogelijke brug over het IJ zal dit proces kunnen versterken. Is dit een verbetering? Het ligt er aan van wiens positie dit wordt bekeken.
Historische ontwikkeling Noord
Eind 19e eeuw waren er in Noord enkele dijkdorpjes te vinden, zoals Nieuwendam, Schellingwoude en Buiksloot. Rond 1900 vestigden de eerste industriële bedrijven zich in Noord. Deze vervuilende bedrijven verruilden de binnenstedelijke gebieden in Amsterdam voor Noord, waar meer ruimte was.
Tegelijkertijd waaide het ‘garden-city’-idee over vanuit Engeland naar Nederland. Dit had veel invloed op de ontwikkeling van Noord. Fabriekseigenaren gingen ervan uit dat een goede woonsituatie van arbeiders zorgde voor een hogere productiviteit. Deze tuindorpen, zoals ze in Amsterdam werden genoemd, werden in de jaren ’10 en ’20 van de 20e eeuw gebouwd. Ze bestonden in de eerste decennia voornamelijk uit goede sociale woningbouw voor arbeiders, laagbouw, ruimtelijk groen, pleintjes en slechts enkele voorzieningen.
Het idee was dat men in Noord werkte en woonde. De realiteit was echter dat met de ontwikkeling van Noord ook de druk op de verbinding over het IJ met de rest van de stad toenam. De Dienst der Publieke Werken van de gemeente Amsterdam noemde Noord rond 1926 door zijn beperkte bereikbaarheid zelfs een ‘stedenbouwkundige fout’.
Het IJ over
Een oplossing werd aangedragen door een industrieel uit Noord, genaamd T.C. Groot. Zijn plan uit 1939 stelde voor een “doeltreffende en snelle verbinding tusschen de beide oevers van het water, dat Amsterdam in tweeën deelt.” Mede door zijn inzet is er uiteindelijk een betere verbinding gekomen in de vorm van de Schellingwoudebrug (1957), Coentunnel (1966) en IJ-tunnel (1968). Met de opening van de Noord-Zuid metrolijn in 2018 zal Noord nog beter bereikbaar worden.
De druk op de pontjes, van oudsher het voornaamste vervoersmiddel over het IJ voor de fietser en voetganger, is echter onhoudbaar geworden. De roep om een centrale vaste oeververbinding lijkt inmiddels groter dan ooit. En die brug komt er. Onlangs heeft de gemeente Amsterdam een voorkeur uitgesproken voor de ontwikkeling van een brugverbinding over het IJ.
Symboolpolitiek in Noord
De druk op de pontjes wordt versterkt door nieuwe ontwikkelingen in Noord. De gemeente lijkt hierbij een sterke voorkeur te hebben voor de nieuwe stedelijke middenklasse: hoger opgeleide kapitaalkrachtige inwoners en de gentrificatie-effecten die zij veroorzaken. Sociale huur wordt koop, biologische markten, hippe koffietentjes, grote renovatieprojecten en culturele broedplekken. De buurt lijkt te verbeteren door de komst van ‘betere’ bewoners en een hoop opsmuk, maar pas op: dit is een schijnverbetering!
De gemeente en woningbouwcorporaties hebben een actieve rol in het veranderen van Noord door middel van symboolpolitiek. Door het stimuleren en faciliteren van culturele ondernemers en artiesten in de buurt, als onderdeel van regeneratie- en gentrificatie-strategieën, wordt de buurt aantrekkelijk gemaakt voor nieuwe bewoners en gaat men voorbij aan de wensen van de huidige bewoners.
Amsterdam dreigt intussen een sociale eenheidsworst te worden, net zoals bijvoorbeeld Manhattan (New York) en Londen. De Amsterdamse cultuur is al verdwenen uit de Jordaan en De Pijp als resultaat van gentrificatieprocessen, maar is nog wél aanwezig in Noord. Ook Noord verandert snel. Zijn deze sociaal-culturele karakteristieken in Noord waardevol genoeg voor de stad om te koesteren?
Een brug
Het gebruik van de pontverbinding is de laatste jaren geëxplodeerd, met name door een groot aantal nieuwe ontwikkelingen aan de IJ-oever en nieuwe pullfactoren in Noord zonder dat de verbinding over het IJ is verbeterd. Hierdoor is er een collectieve roep om een brug ontstaan. De gemeente Amsterdam heeft dit toegelaten. De brug lijkt hiermee een middel van de gemeente Amsterdam om gentrificatie aan te wakkeren en te stimuleren. Dit kan, gezien de historische ontwikkeling, een directe bedreiging vormen voor de karakteristieken van Noord.
Er lijkt al decennia sprake te zijn van een structurele desinteresse en desinvestering van de gemeente Amsterdam in Noord. In de eerste plaats zou de gemeente oog moeten krijgen voor de huidige bewoners van Noord, in plaats van voor toekomstige bewoners.
Ondanks de hoge nood voor een betere verbinding, is het zeer van belang om de karakteristieken van Noord te beschermen tegen de dominante stedelijke krachten door passende beschermende beleidsmaatregelen te nemen. Als het karakteristieke Noord verdwijnt, komt ze nooit meer terug. Zonder doeltreffend beleid, lijkt een slechte verbinding over het IJ een reddend middel voor het behoud van de tuindorpen in Noord. Dit vraagt om een ander uitgangspunt: een focus in beleid op de huidige bewoners in plaats van toekomstige. Én erkennen dat (sociale) diversiteit en niet sociale eenheidsworst, de ware kracht van de stad is.
Rutger Noorlander MA is sociaal geograaf, onderzoeker en (tekst)schrijver met een bijzondere interesse in de rol van erfgoed en cultuur in stedelijke ontwikkeling en een veranderende stad. Rutger is momenteel bezig met een onderzoek naar de perceptie van de Noordeling op de effecten van een betere verbinding over het IJ in Amsterdam. Heb je vragen of opmerkingen? Stuur me een berichtje.
[1] Rutger doet onderzoek naar de perceptie van de Noordelingen op de brug over het IJ en onderzoekt hiermee de invloed van een goede of slechte verbinding op de spreiding van het gentrificatieproces. Hij heeft 390 vragenlijsten en meerdere interviews afgenomen. De resultaten zullen worden verwerkt in een paper en worden gepresenteerd in de memoires van de BRIDGE-conferentie, georganiseerd door het Ironbridge International Institute for Cultural Heritage en de Universiteit van Birmingham.
Verder lezen?
Gent, W.P.C. van, W.R. Boterman & M.S. Hoekstra (2016). State-sponsored gentrification or social regeneration? Symbolic politics and neighborhood intervention in an Amsterdam working class neighborhood. Amsterdam, Centre for Urban Studies: Working Paper Series No. 22.
Stichting Historisch Centrum Amsterdam-Noord (2011). In de ban van Buiksloot. Kruispunt van vaarten, dijken, wegen en belangen. Amsterdam: Stichting Historisch Centrum Amsterdam-Noord.