Op 12 september was het de verjaardag van het Ontzet van Wenen uit 1683. Deze gebeurtenis speelt een belangrijke rol in islamofobe, rechtse retoriek, waar ook Nederlandse politici zich van bedienen. Ze verdraaien daarmee op gevaarlijke wijze het verleden, betoogt historicus Paul Hulsenboom.
De rechts-nationalistische Identitäre Bewegung Österreich organiseerde op zaterdag 7 september een fakkeloptocht door Wenen. Enkele honderden “patriotten” herdachten daarmee het ontzet van de stad, dat plaatsvond op 12 september 1683, vorige week 336 jaar geleden. Een coalitieleger onder leiding van de Poolse koning Jan III Sobieski versloeg destijds de Turkse belegeraars en riep een halt toe aan de Turkse opmars door Europa.
In islamofobe, rechtse retoriek eigent men zich het Ontzet van Wenen en Sobieski de laatste jaren stelselmatig toe. Ook meerdere Nederlandse politici legitimeren met deze retoriek hun standpunten. Zodoende maken ze echter misbruik van de geschiedenis en dragen ze bij aan een gevaarlijk wereldbeeld.
Extreemrechtse toe-eigening
Het Ontzet van Wenen loopt als een rode draad door het manifest van Anders Breivik, de Noorse extreemrechtse terrorist die in juli 2011 twee aanslagen pleegde waarbij 77 mensen om het leven kwamen. De titel van zijn manifest, 2083: A European Declaration of Independence, verwijst naar de vierhonderdste verjaardag van het Ontzet. Breivik voorspelt dat de oorlog tegen de “West-Europese cultureel marxistische/multiculturalistische regimes” tegen die tijd gewonnen zal zijn.[1] Zijn standpunten vat hij samen als de “Weense Denkrichting”, vernoemd naar “de belangrijkste slag uit de Europese geschiedenis; de Slag bij Wenen in 1683 waarbij de islamitische verovering van West-Europa voorkomen werd door de Heilige Liga, geleid door Jan III Sobieski”.[2] Het manifest bevat een uitgebreide beschrijving van het Ontzet. Ook kunnen aanhangers van Breivik een medaille verdienen die vernoemd is naar Sobieski.
Verschillende geestverwanten van Breivik dwepen met het Ontzet van Wenen, zoals het anti-islamblog Gates of Vienna. Op de website staat prominent: “Bij het Beleg van Wenen in 1683 leek de islam klaar om christelijk Europa te overrompelen. We bevinden ons in een nieuwe fase van een heel oude oorlog.”[3] Ook Brenton Tarrant, de terrorist die in maart dit jaar 51 mensen doodde bij een aanslag op twee moskeeën in het Nieuw-Zeelandse Christchurch, noemt het Ontzet van Wenen in zijn eigen manifest.[4] Verschillende rechtse websites verkopen bovendien T-shirts met opschriften als “The Spirit of 1683”.[5]
Het Ontzet in de Nederlandse politiek
Maar niet alleen extreemrechtse buitenparlementaire groepen of individuen grijpen terug op het Ontzet van Wenen. In Nederland spannen ook gevestigde (radicaal-)rechtse politici het Ontzet en Sobieski voor hun karretje. Dit gebeurt met name door politici van de PVV. In mei 2012 ageerde PVV’er Wim Kortenoeven bijvoorbeeld als volgt tegen de toetreding van Turkije tot de Europese Unie: “Als Turkije tot de EU wordt toegelaten, zal de Turkse sultan de poorten van Wenen alsnog hebben neergehaald.” Volgens hem voorkwam Sobieski dat “Europa met het Turkse zwaard werd geïslamiseerd”. Ook doopte hij de destijds aanstaande Tweede Kamerverkiezingen op 12 september om tot “Sobieski-dag”, waarop de Nederlanders zouden kunnen kiezen tussen “vrijheid en een door Brussel gefaciliteerde en deels vanuit Ankara geregisseerde islamisering van Nederland”.[6]
Het duidelijkste voorbeeld komt van de leider van de PVV, Geert Wilders zelf. Wilders distantieerde zich publiekelijk van Breiviks manifest toen daaruit bleek dat de terrorist hem hoog had zitten. Toch paste hij nog in 2015 dezelfde retoriek toe als Breivik. Tijdens een toespraak in Wenen vergeleek hij zichzelf en leden van de Freiheitliche Partei Österreichs expliciet met de Poolse vorst: “Wij hebben een duidelijke boodschap voor de islam: dezelfde boodschap die ook koning Jan Sobieski had, toen hij zich in 1683 naar Wenen spoedde om de stad tegen de Turken te verdedigen: ze zullen Wenen niet overwinnen! De duidelijke boodschap die wij hebben is: wij zullen de islam overwinnen! (…) Ja, mijn vrienden, Jan Sobieski is niet dood. Hij leeft in ons. In u. In mij. In ieder van ons. Wij voelen zijn hart kloppen in onze borst.”[7]
Wilders en de zijnen halen hun ideeën echter niet simpelweg van extreemrechtse websites. Al in 2004 ging oud-VVD-leider Frits Bolkestein aan de haal met het Ontzet van Wenen. De toenmalige Eurocommissaris hield destijds een toespraak aan de Universiteit Leiden, waarin hij sprak over de uitdagingen van de Europese “Veelvolkeren Unie”. Daarbij citeerde hij de Amerikaanse historicus Bernard Lewis, die voorspelde dat Europa aan het einde van deze eeuw door demografische ontwikkelingen deel zal zijn van “het Arabische Westen”. “Ik weet niet of het zo’n vaart zal lopen,” stelde Bolkestein, “maar als hij gelijk krijgt, is de ontzetting van Wenen in 1683 tevergeefs geweest.”[8] Ook kardinaal Joseph Ratzinger, de latere paus Benedictus XVI, verwees in 2004 naar het Ontzet van Wenen. Hij noemde een mogelijke toetreding van Turkije “anti-historisch”, omdat Turkije een continent zou vertegenwoordigen dat “in permanent contrast” staat met Europa.[9] Sindsdien is deze retoriek onderdeel gebleven van het politieke debat. Het manifest Islam in Nederland van de SGP uit 2017 beweert bijvoorbeeld dat islamitisch geweld “helaas niet langer halt [houdt] voor de poorten van Wenen”.[10]
Een gevaarlijke verdraaiing van de geschiedenis
Dergelijke retoriek is om meerdere redenen kwalijk. De eerste reden is dat het de historische werkelijkheid verdraait. Het wekt namelijk de indruk dat Europa in 1683 dreigde te worden “geïslamiseerd”, maar daar was geen sprake van. Sterker: aan de kant van de Turken vochten ook protestantse Hongaren, die onderdrukt en vervolgd werden door de katholieke Habsburgers. Bij de strijd om Wenen speelde godsdienst weliswaar een rol, maar het conflict draaide vooral om macht en territoriale expansie.
Daarnaast draagt deze retoriek bij aan de westerse angst voor “de Turk”, een angst die al eeuwenlang geregeld om allerlei politieke redenen wordt aangewakkerd. Hierdoor bestendigt deze retoriek een wereldbeeld waarin er een permanente strijd lijkt te bestaan tussen het christendom en de islam, een conflict dat wordt gepresenteerd als een gevecht tussen Goed en Kwaad. Het stelt een wereld voor waarin moslims en christenen onmogelijk vreedzaam kunnen samenleven.
Dit wereldbeeld is in de jaren negentig verder verspreid door de Amerikaanse politicoloog Samuel Huntington, die sprak van een “clash of civilizations” (een term die hij overigens leende van de al genoemde Bernard Lewis). Volgens dit idee bestaat er een aantal cultureel en religieus bepaalde “beschavingen”, die elkaars natuurlijke vijanden zijn. Deze these is echter veelvuldig bekritiseerd vanwege een gebrek aan onderbouwing en nuance. Edward Said betwistte bijvoorbeeld het bestaan van homogene, monolithische “beschavingen” en wees in plaats daarvan op de rijke historische banden en culturele uitwisseling tussen verschillende landen, volkeren en religies. Ook stelde hij vast dat Huntington (evenals Lewis) niet bijdroeg aan het begrip van de wereld, maar eerder aan de door hem beschreven “botsing” zelf. Huntington sluit zijn bespiegelingen hierover immers af met een reeks instructies over de manier waarop “het Westen” kan gedijen en zijn zogenaamde rivalen kan tegenwerken – waartoe hij vooral “de islamitische wereld” rekent.[11] Deze islamofobe denkwijze is van grote invloed geweest op het wereldbeeld van neoconservatieve politici zoals Frits Bolkestein en is nadien doorgesijpeld naar onder anderen Pim Fortuyn, Geert Wilders en de extreme flank van het rechtse politieke spectrum.[12]
De gevolgen van dit wereldbeeld moeten niet worden onderschat: het belemmert de acceptatie van moslims in onze samenleving, heeft invloed op politieke besluitvorming en staat een constructieve dialoog en samenwerking met islamitische landen in de weg. Zoals de voorbeelden van Breivik en Tarrant duidelijk maken, kan het in het uiterste geval zelfs leiden tot complottheorieën en terroristisch geweld. Politici en anderen die zich het Ontzet van Wenen en/of Jan III Sobieski toe-eigenen en inzetten voor de constructie van een islamofoob wereldbeeld moeten daarom gecorrigeerd worden.
Paul Hulsenboom is promovendus aan de afdeling Nederlandse Taal en Cultuur van de Radboud Universiteit Nijmegen. Zijn onderzoek richt zich op Vroegmoderne Nederlandse beeldvorming over Polen-Litouwen en Pools-Litouwse beeldvorming over de Nederlandse Republiek.
[1]Anders Breivik, 2083: A European Declaration of Independence, 2011, paragraaf 3.5 (geen online paginering).
[2]Ibid., paragraaf 3.105 (geen online paginering).
[3]https://gatesofvienna.net/(geraadpleegd: 16-09-2019).
[4]Brenton Tarrant, The Great Replacement, z.d., paragraaf ‘A soldiers (sic) fight’ (geen online paginering).
[5]Bijvoorbeeld: https://shop.spreadshirt.net/strongholdclothing/the+spirit+of+1683-A5b8d715d5fd3e44c5cd17c2f?productType=444&sellable=kavOj9Jz9wTzjp4EV28j-444-23&appearance=648(geraadpleegd: 16-09-2019).
[6]Kamerstuk 33000-V nr. 151 (datum overleg: 22-05-2012) (https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-33000-V-151.html; geraadpleegd: 16-09-2019).
[7]Het Duitse origineel is te vinden op de website van de PVV: Speech Geert Wilders, Wenen – 27 maart 2015(https://www.pvv.nl/96-kandidaten-sp-877/8252-speech-geert-wilders-wenen-27-maart-2015.html; geraadpleegd: 16-09-2019).
[8]Frits Bolkestein, De Veelvolkeren Unie. Ter Gelegenheid van de Opening van het Academisch Jaar. Universiteit van Leiden, 6 september 2004(https://europa.eu/rapid/press-release_SPEECH-04-390_nl.htm?locale=en; geraadpleegd: 16-09-2019).
[9]De Engelse vertalingen van twee Italiaanse teksten over het onderwerp (de ene in Le Figaro Magazinevan 13-08-2004, de andere in Il Giornale del Popolovan 18-09-2004), zijn te vinden op deze website: http://chiesa.espresso.repubblica.it/articolo/19629%26eng%3Dy.html?refresh_ce(geraadpleegd: 16-09-2019). Zie over de opmerkingen van Bolkestein en Ratzinger ook Andrew Wheatcroft, De vijand voor de poort: De Habsburgers, het Ottomaanse Rijk en de Slag om Europa (vert. Jan Braks), Amsterdam/Antwerpen: Atlas 2010, pp. 331. Hoewel Bolkestein tevens sprak over de uitdagingen van een mogelijke toetreding van Turkije tot de Europese Unie, stelt Wheatcroft ten onrechte dat zijn uitspraak over het Ontzet van Wenen hier direct betrekking op had.
[10]Z.a. [SGP], Manifest Islam in Nederland, z.d. [2017], p. 2.
[11]Huntington verwoordde zijn ideeën voor het eerst in Samuel Huntington, ‘The Clash of Civilizations?’, Foreign Affairs72.3 (1993), pp. 22-49. Zie voor de kritiek van Said: Edward Said, The Myth of the Clash of Civilizations, Media Education Foundation 1998.
[12]Zie voor de invloed van Lewis en Huntington op neoconservatief rechts in Nederland: Merijn Oudenampsen, De conservatieve revolte: Een ideeëngeschiedenis van de Fortuyn-opstand, Nijmegen: Vantilt 2018, met name pp. 237-241.
