In Nederland sloeg het rapport Grenzen aan de groei van de Club van Rome in als een bom. Alleen in het eerste jaar na publicatie gingen er meer dan 250.000 over de toonbank: meer dan de helft van de wereldoplage.[1] Politici, het bedrijfsleven, kunstenaars en milieuactivisten kwamen in actie. Zo organiseerde koningin Juliana een speciale conferentie in het Paleis op de Dam en werkte Annie M.G. Schmidt de conclusies van het rapport om tot een complete musical (Wat een planeet).
Wie in 1972 de kranten opensloeg las krantenkoppen als ‘Nog even rekenen aan de wereldondergang, ‘Menselijke groei wordt een vloek’ en ‘Haalt de wereld 1984?’.[2] Het NRC Handelsblad, dat de primeur had van het gelekte rapport, kopte “RAMP BEDREIGT WERELD”. Het stuk vervolgde met: ‘De enige vraag daaromtrent is of de catastrofe wordt veroorzaakt door honger, door uitputting van essentiële grondstof of door de vervuiling van de aarde. Er zijn – nu! – ingrijpende maatregelen nodig om dat onheil te voorkomen.’[3]
Het rapport sloeg een eerste deuk in het diepgewortelde geloof in de ongebreidelde economische groei en consumptie na de wederopbouw. Zoals minister-president Biesheuvel het verwoordde: ‘Zelf was ik opgevoed in het geloof dat de schepping oneindig is. Het was nooit bij me opgekomen dat die oneindigheid wel eens niet waar zou kunnen zijn. Het rapport maakte de eindigheid van voorraden duidelijk en, belangrijker nog, eindigheid van het menselijk vernuft. Dat biologeerde mij.’[4] Vlak na de publicatie kreeg Nederland tijdens het kabinet-Den Uyl te maken met de oliecrisis. Benzine kwam op de bon en het was de tijd van de fameuze autoloze zondagen. Mensen maakte mee hoe het zou zijn als fossiele brandstoffen op zouden raken.[5] Bezorgd over de voorspelde schaarste van fossiele grondstoffen kwamen ook grootindustriëlen zoals Shell, DSM, Philips, Unilever en Hoogovens samen. Zij richtten de werkgroep Stichting Maatschappij en Onderneming (SMO). Ook Nobelprijswinnaar voor economie, Jan Pen, voegde zich bij deze club. De oliecrisis onderstreepte de waarschuwingen van de Club van Rome over de eindigheid van grondstoffen. Nederland kwam in de ban van een algemeen crisisbesef.[6]
Het rapport van de Club van Rome gaf echter geen directe beleidsadviezen. Tijdens kabinet-Den Uyl werd daarom de ‘Kommissie van Zes’ opgericht, onder voorzitterschap van oud-minister Sicco Mansholt. De commissie bestond uit vertegenwoordigers van de Pacifistische Socialistische Partij (PSP), Partij van de Arbeid (PvdA), Democraten ’66 (D66) en Politieke Partij Radikalen (PPR). De zes oordeelden: ‘de economische groei (..) [dient] radicaal te worden omgebogen’. De mens diende zich ‘te bevrijden van prestatiemoraal en materiële concurrentie’.[8] Vooral voor de PvdA was dit een ommezwaai, een partij die zich tot dan toe profileerde met de vergroting van de materiële welvaart (voor iedereen).[9] De commissie stelde voor de begrippen welvaart en economische groei te herwaarderen. Het Bruto Nationaal Product moest vervangen worden door het begrip Nationaal Nut. Hierdoor konden ook zaken worden opgenomen die minder makkelijk in geld uit te drukken zijn.[10]
Het moge duidelijk zijn, Nederland was zich aan het bezinnen hoe het verder moest. Het rapport had gezorgd voor een heuse wake-up call. Zoals Conny Stuart zong in Annie M. G. Schmidt’s musical: Wat een planeet / Het leek zo goed te gaan / We dachten: He / We worden nog humaan / Maar nee / Dat is niet doorgegaan.
Dit artikel is het tweede van een tweeluik. Eerder deze week verscheen: ‘Nog even rekenen aan de wereldondergang’ – Hoe het rapport van de Club van Rome een nieuwe manier van denken over het milieu voortbracht Meer weten over de impact van Grenzen aan de groei in Nederland? Jaap Tielbeke schreef een long read voor de Groene Amsterdammer: Over de grenzen aan de groei. Vijftig jaar na de oerwaarschuwing van de Club van Rome
Rosa Deen is promovendus aan de Universiteit van Kent (VK). Haar onderzoek richt zich op mens-dierrelaties en de milieugeschiedenis van natuurbescherming in Zuid-Afrika.
[1] Sjoerd Keulen, Monumenten van beleid: De wisselwerking tussen Nederlands rijksoverheidsbeleid, sociale wetenschappen en politieke cultuur, 1945-2002 (Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2014), 193.
[2] Piet Heil, “Nog even rekenen aan de wereldondergang,” Het Vrije Volk (12-02-1972). Frank Carey, “Internationale studie dringt aan op zelfbeperking: Menselijke groei wordt een vloek,” Limburgsch Dagblad (01-03-1972). J.J. Godschalk, “Haalt de wereld 1984?” NRC-Handelsblad (11-09-1971).
[3] A. Kool, “Ramp bedreigt wereld,” NRC-Handelsblad (31-08-1971).
[4] Geert Verbong e.a., Een kwestie van lange adem: de geschiedenis van duurzame energie in Nederland (Boxtel: Aeneas, 2001), 50.
[5] De oliecrisis was in wezen geen gevolg van natuurlijke schaarste, maar een gevolg van een politiek embargo van de OPEC landen wegens Nederlandse steun aan Israël tijdens de Jom Kippoeroorlog. Hierbij moet wel aangetekend worden dat het embargo effectief was omdat de VS niet kon voorzien in de eigen behoefte aan olie.
[6] Verbong e.a., Een kwestie van lange adem, 51.
[7] Keulen, Monumenten van beleid, 193.
[8] Philip van Praag jr., Strategie en illusie: Elf jaar intern debat in de PvdA (1966-1977) (Amsterdam: Het Spinhuis, 1990), 106.
[9] Keulen, Monumenten van beleid, 194.
[10] Verbong e.a., Een kwestie van lange adem, 50.