Het is een wederzijdse frustratie: wetenschappers ergeren zich aan leken die in de media over hun onderzoeksveld vertellen, en media ergeren zich aan overgenuanceerde en niet-mediagenieke wetenschappers. Waar dit toe kan leiden werd gisterenavond pijnlijk duidelijk tijdens Pauw, waar presentator Jort Kelder te gast was om te vertellen over een collectie van 170 NSB-propagandafilms die vandaag door Beeld en Geluid online worden gezet.
Pauw duikt gelijk in het materiaal. Kelder laat twee fragmenten zien: één van colporterende Volk en Vaderland-verkopers die op straat worden bespot, maar vervolgens tijdens een speech van NSB–leider Anton Mussert worden opgenomen in de moederschoot van de beweging, en een fragment uit 1942 waar vooral jonge leden van de beweging in de Galgenwaard trouw zweren aan Mussert. In de korte intermezzo’s tussen de filmpjes, geeft Kelder zijn, altijd gepeperde, mening over de leider van de NSB: een kleine man, getrouwd met zijn tante, verliefd op zijn achternichtje, een bouwer van kleine bruggetjes in de buurt van Utrecht.
Na een verhandeling over het zesde couplet van het Wilhelmus, gezongen tijdens de bijeenkomst in de Galgenwaard, wordt het een van de andere gasten te gortig. Sekswerkexpert en oud-student filmstudies Yvette Luhrs toont zich gechoqueerd dat NSB-propaganda primetime en zonder context wordt uitgezonden. Ook Gert-Jan Segers, fractievoorzitter van de ChristenUnie, vraagt zich af of er niet ‘een inleiding’ bij het materiaal gegeven moet worden. Kelder begint vriendelijk: de aanwezigen moeten begrijpen dat het materiaal beschikbaar is gesteld voor studiedoeleinden.
Luhrs reageert hier, terecht, fel op, want dit is natuurlijk geen argument, sterker: het verklaart juist waarom Kelders ‘dit is mijn spreekbeurt over Anton Mussert’ duiding van de beelden zo problematisch is. Het materiaal is, zoals Beeld en Geluid laat weten, beschikbaar gesteld voor ‘laagdrempelig (wetenschappelijk) onderzoek’, wat uiteraard niet betekent dat Pauw het niet mag uitzenden. Maar: zonder duiding, context en aanleiding is het uitzenden van het materiaal inderdaad niet veel meer dan ‘NSB-porno’. Hierna ontspoort het gesprek, vooral omdat Kelder totaal geen antwoord heeft op de vraag wáárom de beelden op deze manier worden vertoond. ‘Omdat we hier nu zitten, omdat we het interessant vinden. We hebben het al besloten en het gaat gewoon door. Daar word ik echt een beetje autoritair van, want dit is wel onzin.’ Ook presentator Jeroen Pauw reageert: ‘Je hoeft na de oorlog niet het verzet in te gaan’.
Het item laat zien dat zowel Kelder als Pauw (en blijkbaar ook zijn redactie) de expertise missen om fout erfgoed, zoals dit materiaal vaak wordt omschreven, te duiden, of experts te vinden die dit wel kunnen. Het vrijgeven van het materiaal zou geen aanleiding moeten zijn om het smakelijke, en al vakkundig onderuitgehaalde, beeld van Mussert als kleine loser nog eens à la Jort Kelder op te dienen, maar wel om het hebben over de omgang met ‘foute’ geschiedenis. Waarom worden de beelden pas nu vrijgegeven? Wat zegt dit over onze omgang met de oorlog? Over het onder-druk-staande beeld van goed en fout dat hier op berust? Over gevoelens van schuld en medeplichtigheid? NIOD-onderzoeker René Kok, door Kelder aan het eind van het item genoemd, zou ongetwijfeld op de terechte kritiek van Luhrs hebben kunnen ingaan.
Er was één kans, om de totaal contextloze consumptie van problematisch beeldmateriaal tot een relevante, actuele discussie om te buigen. Aan het eind van het item geeft Kelder, die als geen ander begrijpt hoe media werken, daartoe zelf een voorzetje, als het gesprek komt op hoe Mussert bekend wordt na een referendum tegen het Verdrag met België (1927). Kelder: ‘We hebben wat referenda gehad, het is hier net aan tafel langs gekomen, eigenlijk zo’n soort beweging. En daaruit, eigenlijk een klein mannetje, dat zich ontdekt in de publiciteit. Hij is iemand.’ Over wie heeft Kelder het hier nou eigenlijk? Wat voor vergelijking trekt hij? We zullen het nooit weten, want Jeroen Pauw wil niet na de oorlog het verzet in. Het had een onsmakelijk en slecht voorbereid item kunnen redden.
Addendum: niet alleen is Yvette Luhrs oud-student filmstudies, zij heeft een master afgerond met een specialisatie in research voor documentaire en schreef over kritische discoursanalyse en mainstream media.
Thomas Smits promoveert aan de Radboud Universiteit op een onderzoek naar geïllustreerde nieuwstijdschriften en identiteitsvorming in de negentiende eeuw. Voor het KNAW project Faces of Science blogt hij over zijn werk. Vanaf mei 2017 is hij een half jaar researcher-in-residence bij de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag.
Meer lezen? Suze Zijlstra schreef eerder een artikel over hoe ‘de historicus’ in de media nog altijd een witte man is.